ΜΟΝΗ ΑΓΙΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΤΩΝ ΗΛΙΩΝ

Η πρόσβαση στη Μονή.

Σήμερα η πρόσβαση στην ιερά μονή του Αγίου Γεωργίου, είναι τόσο εύκολη, που προσφέρεται ακόμη και για ημερήσια εκδρομή, τόσο των Αθηναίων όσο και των κατοίκων της Βόρειας Ελλάδας, αφού η βόρεια Εύβοια ισαπέχει σχεδόν από Θεσσαλονίκη και Αθήνα και οι πορθμιακές γραμμές Αρκίτσας-Αιδηψού και Αγιόκαμπου-Γλύφας, διευκολύνουν τον εποχούμενο επισκέπτη απ΄ όποιο σημείο της Ελλάδας κι προέρχεται αυτός. Για να μην επαναλαμβάνουμε στοιχεία, τα οποία αναλυτικά αναφέρονται στους χάρτες, που παραθέτουμε, απλά επισημαίνουμε πως τουλάχιστον τους χειμωνιάτικους μήνες η συχνότητα των δρομολογίων Γλύφας-Αγιόκαμπου είναι αραιότερη αυτής του πορθμείου Αρκίτσας-Αιδηψού.

Για τους προερχόμενους από διάφορα σημεία της κεντρικής και νότιας Ελλάδας, προτείνουμε τον δρόμο Χαλκίδας-Αιδηψού, ο οποίος εκτός της πανέμορφης διαδρομής και της εξάλειψης του άγχους για την ώρα των δρομολογίων των φέρυ-μπωτ, μπορεί να προσφέρει στους περιηγητές την ευκαιρία της επίσκεψης, κατά τη διάρκεια της ίδιας εκδρομής, των μονών Οσίου Δαυίδ και Γαλατάκη, καθώς και το προσκύνημα του σκηνώματος του Αγίου Ιωάννη του Ρώσου, ο ναός του οποίου βρίσκεται στο Προκόπι, απαραίτητο σταθμό των ταξιδιωτών από και προς τη βόρεια Εύβοια.

Για τους εκδρομείς τώρα, που διαλέγουν σαν ορμητήριο τις διάφορες πόλεις της Β. Εύβοιας, για την επίσκεψη της ιστορικής μονής των Ηλίων προτείνουμε δύο εξίσου όμορφες διαδρομές με αφετηρία την κοσμοπολίτικη λουτρόπολη της Αιδηψού. Την ορεινή μέσου Πολύλοφου ή την παραλιακή μέσω Ηλίων. Και στις δύο περιπτώσεις η απόσταση της Μονής από την Αιδηψό δεν ξεπερνά τα 15 χλμ.

Θα πρέπει να διευκρινίσουμε, πως και στις δύο διαδρομές τα 6-7 χιλιόμετρα πριν από τη μονή είναι χωματόδρομος, ο οποίος όμως εκτός της σκόνης δε δημιουργεί κανένα απολύτως πρόβλημα σε οδηγούς και οχήματα. Αυτό όμως που μπορεί να δημιουργήσει κάποια προβλήματα είναι η φανταστική ομορφιά του πανοραμικού τοπίου, το οποίο απλώνεται κάτω από τα μάτια του ταξιδιώτη σε αρκετά σημεία της διαδρομής. Και τα προβλήματα φυσικά έγκεινται στις περιπτώσεις που το σαγηνευτικό τοπίο αποσπάσει την προσοχή του οδηγού από την οδήγηση. Ο δρόμος φυσικά δεν έχει προστατευτικές μπάρες και ο οποιοσδήποτε «εκτροχιασμός» θα σήμαινε και «ελεύθερη πτώση στο κενό». Έτσι λοιπόν οι οδηγοί θα πρέπει να κλείνουν τ΄αυτιά τους στα επιφωνήματα θαυμασμού του συνοδηγού και των άλλων επιβατών και να έχουν τα μάτια τους στο δρόμο, ο οποίος είναι έντονα επικλινής και με αρκετές στροφές. Πρέπει η πορεία να είναι σταθερή διότι από τη μία πλευρά βρίσκεται η ατέρμονη χαράδρα και από την άλλη, λόγω της συχνότητας των επισκέψεων, υπάρχει αρκετή κυκλοφορία αυτοκινήτων στο αντίθετο ρεύμα, έτσι ώστε να μην επιτρέπει την χρησιμοποίηση όλου του οδοστρώματος κατά πλάτος. Έχω δει περιπτώσεις, κατά τις οποίες επαναπαυμένοι οδηγοί από τη γαλήνη μιας παραπλανητικής μοναξιάς και μαγεμένοι από το πανοραμικό τοπίο του Ευβοϊκού, απορούν ακόμη πως κατάφεραν να συγκρουστούν μετωπικά με άλλον οδηγό, που κυριολεκτικά εμφανίστηκε από το πουθενά.

Πέραν λοιπόν αυτής αυτονόητης προσεκτικής οδήγησης, οι οδηγοί του οποιουδήποτε οχήματος δεν θα έχουν κανένα πρόβλημα, κατά τη διάρκεια μιας διαδρομής, που θα μείνει αξέχαστη στους επισκέπτες της μονής Ηλίων.

Αξιοπρόσεκτα σημεία της διαδρομής εκτός του φανταστικού τοπίου, που θυμίζει αεροφωτογραφία, είναι το χωριό Πολύλοφος, το οποίο βρίσκεται στον μέσον της διαδρομής Αιδηψού-Μονής και ένας μισογκρεμισμένος Ενετικός πύργος, ο οποίος βρίσκεται σε μία διασταύρωση λίγο πριν φθάσουμε από την Αιδηψό στον Πολύλοφο.

Θα πρέπει τέλος να επισημάνουμε πως ο δρόμος που συνδέει τα Ήλια με τη μονή, εκτός του ότι είναι χωματόδρομος, έχει πολλές στροφές και μεγάλη κλήση.

Η ιστορία της Μονής.

Όπως προείπαμε, στη βόρεια Εύβοια κοντά στο πανέμορφο ψαροχώρι των Ηλίων, σε μια περιοχή μαγευτικής φυσικής ομορφιάς, βρίσκεται η ιερά Μονή του Αγίου Γεωργίου του Τροπαιοφόρου, μέσα σε μια μεγάλη χαράδρα, που σχηματίζεται από το όρος Βαλάντι και τη νοτιοδυτική πλευρά του όρους Τελεθρίου.

Η ηρεμία κι ο ανοιχτός ορίζοντας, μαζί με την άγρια ομορφιά της φύσης κάνουν τον τόπο μοναδικό για άσκηση και περισυλλογή. Με επιβλητική μεγαλοπρέπεια η φύση περιβάλλει την μονή από τα τρία σημεία του ορίζοντος (Β, Α, Δ), ενώ νότια, στο βάθος, απλώνεται καταγάλανη και ήρεμη η θάλασσα του Ευβοϊκού. Η όλη εικόνα της περιοχής κάνουν αβίαστα τα χείλη του επισκέπτη να ψελλίσουν το ασκητικό: «Τοις ερημικοίς ζωής μακαρία εστί θεϊκώ έρωτι πτερουμένοις...».

Η ιστορία της Μονής του Αγίου Γεωργίου, χάνεται στα βάθη των αιώνων. Σύμφωνα με την άποψη πολλών σύγχρονων ερευνητών, μεταξύ των οποίων και ο πολυγραφότατος Ιστιαίος μητροπολίτης Μεσσηνίας, Χρυσόστομος Θέμελης, η μονή μεταφέρθηκε στη σημερινή της θέση, από την περιοχή των Θερμών ή της Θέρμας, που βρίσκεται λίγο πάνω από τα Λουτρά της Αιδηψού. Στη θέση, που βρισκόταν η παλιά μονή υπάρχει σήμερα ένα μικρό εκκλησάκι στο όνομα του Αγίου Γεωργίου. Η περιοχή αυτή της Αιδηψού, στην οποία κατά την άποψη των μελετητών προυπήρχε η μονή του Αγ. Γεωργίου, ονομαζόταν, όπως είπαμε «Θέρμαι» και σ΄ αυτήν αναφέρεται ένα σιγγίλιο του Πάπα Ινοκεντίου του Γ΄  τοποθετώντας την ύπαρξή της εκεί ευρισκόμενης μονής ήδη από τον 12ο αιώνα.

Στη σημερινή θέση, που βρίσκεται η μονή του Αγίου Γεωργίου, οι απόψεις των ερευνητών συγκλίνουν πως προυπήρχε κατά την αρχαιότητα λαμπρός ναός και μαντείο του Φοίβου Σελινουντίου Απόλλωνος, στο οποίο αναφέρεται ο Στράβων (Χ, 445). Αρχαία απομεινάρια κτισμάτων, είναι τα στοιχεία πάνω στα οποία στήριξαν αυτή την θεωρία τους διάφοροι περιηγητές και μελετητές του 19^ου αιώνα. Το μοναστήρι κτίστηκε επάνω στα ερείπια του αρχαίου ναού, ο οποίος (κατά τον Ευριπίδη) ήταν θεός του Ηλίου και του Φωτός, προστάτης των μαντείων και της προφητείας.

 Η ονομασία της Μονής «Ήλια» προήλθε ή από τη επωνυμία του ειδωλολατρικού ναού ως «Απόλλωνος Ηλίου» ή από παραφθορά του τοπωνυμικού «ηλιεία», το οποίο, όπως μνημονεύει ο Στράβων Ι, 445, σημαίνει τον «τόπο ένθα βωμός ή μαντείον του Απόλλωνος».

Στη Ρόδο, η λέξη Αλίεια και Άλια (= Ηλίεια και Ήλια) ήταν η προσωνυμία των εορταστικών εκδηλώσεων προς τιμήν του αρχαίου θεού Ηλίου (Συμπλήρωμα Μεγ. Λεξικού της Ελλην. Γλώσσης Lidell- Scott, tom. I, σελ. 203- Μέγα Λεξικό της Ελλην. Γλώσσης Lidell Scott, tom. II, σελ. 438).

Για την ακριβή χρονολογία κτίσεως της μονής και ιδιαίτερα του βυζαντινού ναού δεν μπορεί να είμαστε εντελώς βέβαιοι. Βιβλία, κώδικες, τίτλοι καθώς και επίσημα έγγραφα, καταστράφηκαν ή χάθηκαν στα δύσκολα χρόνια που πέρασε η μονή κατά τη διάρκεια της πολυετούς ιστορίας της. Έτσι, καθώς συμβαίνει με τα περισσότερα μοναστήρια, στηρίζουμε τις έρευνές μας περισσότερο στην παράδοση και λιγότερο στα στοιχεία. Στην περίπτωση όμως της συγκεκριμένης μονής και οι παραδόσεις ακόμη δεν είναι αρκετά ξεκαθαρισμένες.

Κατά την επικρατέστερη παράδοση, η υπάρχουσα κατακόμβη του Αγ. Ιωάννου του Προδρόμου προϋπήρχε του μοναστηριού. Αυτή δε ανακαλύφθηκε κατόπιν οράματος ενός αγαθού και πολύ ευλαβούς βοσκού της περιοχής, μαζί με μία θαυματουργή εικόνα του Αγίου Ιωάννου. Να όμως πως μας μεταφέρει ο Γιάννης Αναστασόπουλος στο βιβλίο του την παράδοση:

«…Οι παππούδες των σημερινών γερόντων της περιοχής της Μονής, διηγούνται ότι άκουγαν τους δικούς τους παππούδες να λένε ότι κάποιος μοναχός, όνομα Μελέτιος, ιστορούσε ότι την μονή την έχτισε κάποιος μοναχός από τη Χαλκίδα, όνομα Ευφρόσυνος. Ο Ευφρόσυνος λοιπόν αυτός όταν έμαθε ότι τσοπάνηδες βρήκαν στο Βαλαντοβούνι κατακόμβη με την εικόνα του αγίου Ιωάννου του Προδρόμου ήλθε από τη Χαλκίδα στα Ήλια με σκοπό ν’  ασκητέψει στην κατακόμβη και να χτίσει μοναστήρι, στη μνήμη του αγίου Ιωάννου του Προδρόμου.

Στην κατακόμβη, όμως, όπου έμενε, έβλεπε τα βράδια ένα φως να λάμπει αντίκρυ στη θέση «βάρκα» (εκεί που βρίσκεται σήμερα (1966) η νερομάνα της μονής). Ύστερα από πολλά βράδια δισταγμών και προσευχής, ο μοναχός αποφάσισε να πάει να δει από κοντά τι συμβαίνει. Φτάνοντας εκεί βρήκε την εικόνα του αγίου Γεωργίου, η οποία εικόνα ήταν η ίδια που υπήρχε στην παλαιά μονή της Θέρμας, στην Αιδηψό. Με συγκίνηση μεγάλη ανέβηκε στη σκήτη του με σκοπό να επιστρέψει την επόμενη να χτίσει ένα προσκυνητάρι στην εικόνα.

Το ίδιο βράδυ, όμως, βλέπει στον ύπνο του τον άγιο Γεώργιο να του δείχνει με το κοντάρι του τα ερείπια του αρχαίου ναού του Απόλλωνα και να του λέει να χτίσει σ΄ αυτόν τον τόπο το μοναστήρι και εκεί να μεταφέρει την εικόνα του.

Ο μοναχός έπραξε όπως του είπε ο Άγιος κι έτσι ιδρύθηκε η μονή Ηλίων, κατά την ευσεβή παράδοση…».

Για να έλθουμε τώρα στις ιστορικές έρευνες, οι απόψεις για τη χρονολογία εμφάνισης της μονής, στη θέση που σήμερα δεσπόζει της περιοχής των Ηλίων, ποικίλουν. Σχετική σύγχυση πάντως έχουν φέρει οι εικασίες και οι υποθέσεις διαφόρων μελετητών. Η βοήθεια θα ήταν σημαντική αν υπήρχε κάποια έγγραφη μαρτυρία, ή αν είχαν σωθεί τα αρχεία της μονής. Στη συνέχεια παραθέτουμε κάποια σημαντικά στοιχεία, σύμφωνα με τα οποία η μονή βρίσκεται στη σημερινή της θέση τουλάχιστον από το 1521.

Ο Τούρκος περιηγητής Piri Reis συνέγραψε και χαρτογράφησε το σημαντικότατο έργο BAHRIYE (δηλ. «Βιβλίο Ναυσιπλοΐας») το 1521. Στην έκδοσή του, που έγινε σε 2 τόμους στο Βερολίνο το 1926, με επιμέλεια του Paul Kahle, γράφει στην σελίδα 32: «es ist ein Kloster, man nennt es aja jorgy», δηλαδή «είναι ένα μοναστήρι, που το λένε αγιά γιώργη». Ο Piri Reis καταχωρεί στο χάρτη της σελίδας 20 του βιβλίου του τη θέση του μοναστηριού ακριβώς εκεί που βρίσκεται σήμερα.

Το βιβλίο αυτό έχει κυκλοφορήσει και στην ελληνική γλώσσα, παλιότερα, από τις εκδόσεις «Τελέθριον» του Σπ. Πιπέρη, σε μετάφραση και με σχόλια της κ. Μαρίας Γ. Φαράντου, φέρει δε τον τίτλο «Κατακτητική Ναυσιπλοΐα στο Αιγαίο (1521)».

Στην σελίδα 99 του βιβλίου αυτού διαβάζουμε:

«Ο Piri Reis γνωρίζει την Εύβοια καλά και την χαρακτηρίζει «ασύγκριτο νησί». Γνωρίζει τα πιο σπουδαία λιμάνια της Εύβοιας, τα νερά, όπως και τα σπουδαιότερα για την εποχή του πολιτιστικά της σημεία. Ένα τέτοιο είναι το Μοναστήριο Άγιος Γεώργιος (Ηλίων, σήμερα) το οποίο το καταχωρεί στο χάρτη του στην σημερινή του ακριβώς θέση, στο Βαλάντι, προς την πλευρά του χωριού Ήλια. Άρα, το Μοναστήρι αυτό πρέπει να είναι αρχαιότερο απ΄ το 1521».

Σύμφωνα με τα γραπτά στοιχεία παλιότερων μελετητών της μονής, υπήρχε κάποτε μία αργυρή επιμήκης λειψανοθήκη, όπου φυλάσσονταν λείψανα Αγίων, η οποία είχε την εξής επιγραφή: «Η εν Άθω Βασιλική Πατριαρχική Μονή Βατοπεδίου, τη εν Τελεθρίω Ιερά Μονή Αγίου Γεωργίου, φυλακτήριον εσαεί τίμια. Ταύτα λείψανα παρατίθεται ΑΦΚΒ (=1522)». Η λειψανοθήκη αυτή, άγνωστο πως, δεν υπάρχει σήμερα στην μονή. Η εξαφάνισή της χρονολογείται πριν από το 1965, όπως μας αναφέρει στο βιβλίο του «Ιστορία των Ευβοϊκών μονών» (έκδοση 1967) ο σπουδαίος Ευβοέας ερευνητής Γιάννης Αναστασόπουλος, επιβεβαιώνοντας έτσι τις απόψεις μας περί ελλιπούς συντήρησης των αρχαίων πολύτιμων κειμηλίων από τους εκάστοτε μονάζοντες σ΄ αυτές τις παμπάλαιες ιστορικές μονές της πατρίδας μας.

Η επιγραφή βέβαια αυτής της λειψανοθήκης, θα πρέπει να επισημάνουμε πως δεν μας διευκρινίζει αν αυτή ανήκει στην μονή των Ηλίων ή την μονή των Θερμών, την οποία αντικατέστησε.

Μία ιστορική στιγμή της μονής καταγράφεται σε ένα χαρτώο χειρόγραφο του έτους 1747. Είναι ένα μικρό χρονικό, που συνέγραψε ο Ηγούμενος Ανανίας Ιερομόναχος, τον Οκτώβριο του 1747. Αναφέρει τον θάνατο 100 ανδρών της περιοχής με «σουβλί» από τους Τούρκους και το κλείσιμο της Μονής για είκοσι μέρες, γιατί τους κατηγόρησαν «ως γιατάκια των κλεφτών» και γι΄ αυτό «επήραν άπαντας τους αδελφούς και συνασκούμενους πατέρας μικρούς τε και μεγάλους εις Εύριπον» δηλ. στην Χαλκίδα για να τους θανατώσουν. « Όμως ο παντοδύναμος Θεός, και ο Μεγαλομάρτυς Γεώργιος» τους «ηλευθέρωσαν».

Ένα άλλο ιστορικό στοιχείο είναι το μοναχολόγιο της Μονής. Χάρη στο πολύτιμο αυτό βιβλίο έχουμε πλήρη κατάλογο των μοναχών αυτής από το έτος 1790. Τα σιγγίλια της Μονής χάθηκαν προ πολλών ετών. Δυστυχώς ήταν οι πιο πολύτιμες πηγές για την ιστορία της Μονής.

Ένα άλλο στοιχείο, το οποίο μελέτησαν τόσο ο Γιάννης Αναστασόπουλος, όσο και άλλοι ερευνητές είναι η χρονολογία 7259=1751, που βρίσκεται πάνω από την αγία τράπεζα της κατακόμβης του αγίου Ιωάννου του Προδρόμου. Αυτή η χρονολογία εικάζεται από πολλούς ότι είναι αυτή της ίδρυσης της μονής. Παλιότερα υπήρχε η άποψη το «7» του 7259 ήταν «1» και ως εκ τούτου η χρονολογία ίδρυσης ήταν το 1259. Σύμφωνα όμως με γραφολογική έρευνα του Αναστασόπουλου αποδεικνύεται πως η ορθή γραφή είναι «7» και όχι «1». Εξάλλου αν πράγματι γραφόταν η χρονολογία στα 1259 δηλ. τον 13^ο αιώνα, δεν θα γραφόταν με αραβικούς αριθμούς αλλά με αλφαβητικούς χαρακτήρες δηλαδή όχι με 1259 αλλά με ΑΣΝΘ’ όπως συνηθιζόταν τότε.

Ο Μητροπολίτης Μεσσηνίας Χρυσόστομος Θέμελης, σε ένα από τα πολλά βιβλία του ασπάζεται την ίδια άποψη προβάλλοντας επιπροσθέτως και την παρακάτω τεκμηρίωση: «…Δεν είναι δυνατόν η ιερά μονή Ήλια να έχει ιδρυθεί κατά την εσφαλμένως αναγνωσθείσαν χρονολογίαν επί της κρύπτης αυτής, ήτοι κατά το έτος 1259 και διά τους ανωτέρω αναγραφόμενους λόγους, αλλά και διότι η νήσος Εύβοια τότε (1259) κατείχετο υπό των Λατίνων οι οποίοι καθ’  όλον το διάστημα της παραμονής αυτών εν αυτή, ήτοι από του 1205 μέχρι του 1470, εβίαζον τας ορθοδόξους χριστιανικάς συνειδήσεις των κατοίκων αυτής (Εύβοιας), επιθυμούντες και ποικιλοτρόπως εργαζόμενοι, ίνα οι ορθόδοξοι κάτοικοι ακολουθήσωσι τα δόγματα της Παπικής εκκλησίας…».

Κατά την διάρκεια της Τουρκοκρατίας το μοναστήρι του Αγίου Γεωργίου προσέφερε πολλές και ατίμητες εθνικές υπηρεσίες στον υπόδουλο ελληνισμό, όπως εξάλλου συνέβη και με τις περισσότερες μονές της πατρίδας μας. Οι μοναχοί του ήταν οι δάσκαλοι και οι πνευματικοί πατέρες όλης της περιοχής. Η μονή σε καιρούς άνθισης και δόξας έφτασε να έχει μαζί μ΄ αυτούς που έμεναν στα μετόχια, έως και 350 μοναχούς.

Λείψανα αρχαίου τείχους, που βρέθηκαν στην βορινή πλευρά, μαρτυρούν την ύπαρξη παλαιού πύργου, προφανώς φρουρίου του μοναστηριού, το οποίο είχε το συνηθισμένο σχήμα των Βυζαντινών μονών. Η μονή φαίνεται πως ανταποκρίθηκε θετικά και ουσιαστικά στο κάλεσμα της Τσαρίνας Αικατερίνης της Β΄, κατά τον 18^ο αιώνα. Η πολύτιμη δωρεά της στην Μονή, της Τιμίας Κάρας του Αγίου Μάμαντος αποτελεί αποδεικτικό στοιχείο αυτής της εκδοχής. Ίσως μάλιστα  αυτός να ήταν ο λόγος της μίας εκ των τριών καταστροφών που το μοναστήρι υπέστη από τους Τούρκους.

Η μονή του Αγίου Γεωργίου φαίνεται πως αρκετές φορές έγινε στόχος ληστρικών επιδρομών κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας υφιστάμενη αρκετές καταστροφές. Ταυτόχρονα, σε πολλές περιπτώσεις  αντιμετώπισε και την οργή των Τούρκων κατακτητών όπως διαπιστώσαμε και από το χειρόγραφο του ηγούμενου Ανανία που εγράφη στις αρχές του 18^ου αιώνα. Ο μεγάλος πλούτος της μονής ήταν η βασικότερη αιτία των δεινών που υπέστη η μονή των Ηλίων κατά τη διάρκεια παρουσίας της στη θέση που βρίσκεται σήμερα.

Την μεγαλύτερη καταστροφή της ιστορίας της η μονή την υπέστη μετά την αποτυχία της επανάστασης στην Εύβοια. Μετά τις πρώτες επιτυχίες του Μαΐου του 1821 και την προσωρινή απελευθέρωση του βόρειου κομματιού  της Εύβοιας, από την κορυφή του Αγίου και πάνω, ακολούθησε η ήττα και ο θάνατος του μεγάλου ηγέτη Αγγελή Γωβιού, στα Βρυσάκια, το καλοκαίρι του 1822. Η ανακατάληψη της Βόρειας Εύβοιας από τους Τούρκους του σκληρού Ομέρ, συνοδεύτηκε από ανείπωτες σφαγές, φρικαλεότητες και καταστροφές. Το βορινό τμήμα της μεγαλονήσου ερημώθηκε εντελώς. Οι  μοναχοί εγκατέλειψαν το ιστορικό μοναστήρι και αφού πήραν ότι πολύτιμο μπορούσαν να μεταφέρουν, πέρασαν απέναντι στη Στερεά Ελλάδα. Τα κειμήλια που έμειναν κάηκαν μαζί με τη μονή ή λεηλατήθηκαν από του επιδρομείς.

Μετά την υπογραφή του πρωτοκόλλου στο Λονδίνο και την προσάρτηση της Εύβοιας στο νεοσυσταθέν ελληνικό κράτος, οι μοναχοί επέστρεψαν και προσπάθησαν να αποκαταστήσουν, όσο αυτό ήταν δυνατόν, την κατεστραμμένη ιστορική μονή. Το μοναχολόγιο, που υπάρχει μέχρι σήμερα στη μονή και για το οποίο θα μιλήσουμε στη συνέχεια, μαρτυρά πως η μονή λειτουργεί συνεχώς κατά τη διάρκεια των δύο περασμένων αιώνων. Η τεράστια περιουσία της στάθηκε φαίνεται ικανή να παρακάμψει τις όποιες δυσκολίες και τα δεινά, που υπέστη κατά τη διάρκεια των μαύρων σελίδων της ιστορίας μας.

Η τελευταία από αυτές τις μαύρες σελίδες ανοίχθηκε κατά την παρανοϊκή δεκαετία του ..40. Τότε η μονή υπέστη τις συνέπειες της εμφύλιας σύγκρουσης, τόσο με υλικές καταστροφές, όσο και με ανθρώπινες απώλειες. Μεταξύ αυτών των απωλειών περιλαμβάνεται η εκτέλεση του τότε ηγούμενου Γρηγορίου Φωτίου από αντάρτες ένοπλης αντιστασιακής ομάδας, στα τέλη του 1943.

Ο ναός του μοναστηριού.

Ο ναός της μονής, ως γνωστόν τιμάται με το όνομα του τροπαιοφόρου και μεγαλομάρτυρος Γεωργίου. Είναι αρκετά ευρύχωρος και διατηρεί την αρχική βυζαντινή αρχιτεκτονική γραμμή του. Όπως μας περιγράφει στο βιβλίο του ο Γιάννης Αναστασόπουλος, ο νάρθηκας (πρόναος) χτισμένος μετά τον ναό, συμπληρώθηκε μετά την επανάσταση του 1821 με δεύτερο νάρθηκα, σαν είδος παρεκκλησιού, μέσα στον οποίο υπάρχει μικρός υπόγειος ναός αφιερωμένος στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Το παρεκκλήσι αυτό, σύμφωνα με την παράδοση, λογαριάζεται σαν ο πρώτος ναός της μονής.

Εξωτερικά ο ναός έχοντας σοβατιστεί πολλές φορές, έχει χάσει τον γνωστό κεραμικό ή μαρμαρόγλυπτο διάκοσμο που συναντάμε στους βυζαντινούς ναούς. Υπάρχουν, όμως, ακόμα πάνω από την σημερινή κυρία είσοδο του ναού (η παλαιά βρισκόταν σ’  άλλη θέση) εντοιχισμένα, τα γνωστά στους βυζαντινούς ναούς, χρωματιστά σμαλτωμένα πιατάκια με ανθρωπόμορφες παραστάσεις, τα λεγόμενα «φαγεντιανά».

Ο ναός εσωτερικά στερείται τοιχογραφιών. Μόνον μερικά ίχνη τοιχογραφίας στον παντοκράτορα του τρούλου, καταστραμμένα από την υγρασία και τη φωτιά. Δύο μαρμάρινοι κίονες με κιονόκρανα αρχαϊκού ρυθμού στηρίζουν τον τρούλο του ναού. Είναι τρίκλιτος. Εσωτερικά του καθολικού (κυρίως ναού) δεν έχει τίποτες αφαιρεθεί ή προστεθεί. Διατηρείται ατόφιος ο βυζαντινός αρχιτεκτονικός ρυθμός του. Μάλιστα δε πάνω στις καμάρες των χωρισμάτων κ.λ.π. επιφανειών του καθολικού και του ιερού υπάρχουν ακόμα τα διακοσμητικά εκείνα «ζωνάκια» των βυζαντινών ναών.

Το τέμπλο του ναού είναι ξυλόγλυπτο θαυμάσια στολισμένο και φέρει τα εξής χαραγμένα πάνω από την ωραία πύλη: «1834 Μηνί Ιουλίου διά συνδρομής ΜΕ ηγουμενεύοντος Σεραφείμ ιερομόναχου Λιγνάδα». Ήταν επίχρυσο παλιότερα, και μάλλον ζημιώθηκε από την λαδομπογιά με την οποία βάφτηκε. Το ανάγλυφο παρουσιάζει αγγέλους, πτηνά που ραμφίζουν και πλούσιο φυτικό διάκοσμο. Στα θωράκια (ποδιές) είναι σκαλισμένες παραστάσεις απ΄ την Π. Διαθήκη. Εικονογραφικά χωρίζεται σε τρεις ζώνες. Στη ζώνη των Δεσποτικών Εικόνων, στη ζώνη των μικρογραφιών και στη ζώνη του σταυρού. Από τις Δεσποτικές εικόνες ξεχωρίζουν αυτή της θυσίας του Αβραάμ που τοποθετημένη σε αντιστοιχία με αυτή της Θεοτόκου βρεφοκρατούσας φέρνει στο νου την θυσία των δύο βρεφών.

Στρέφοντας το βλέμμα του προς τα ψηλότερα μέρη του τέμπλου, μαγεύεται κανείς από την ομορφιά και τα θαυμάσια ποικίλματα, έως ότου καταλήξει στο αποκορύφωμα τους, στα «λυπηρά». Έχει πολλές ομοιότητες με τέμπλα πηλιορείτικα. Είναι πιο ταπεινό, βέβαια, απ΄ τα γνωστά τέμπλα του Αγίου Όρους και του Πηλίου, αλλά έχει σημαντικότερη αξία. Η επιγραφής στο υπέρθυρο της εισόδου της προθέσεως, μας γνωστοποιεί τα ονόματα των ταγιαδόρων που το έφτιαξαν: «Δια χειρός των Μαστόρων Δημητρίου, Αθανασίου, Ευσταθίου Στιλίδα χόρα», δηλ. με την λέξη «χώρα» εννοούν ότι κατάγονται μέσα απ΄ την Στυλίδα.

Ανάμεσα στις εικόνες του ναού ξεχωρίζει η εικόνα του αγίου Γεωργίου του τροπαιοφόρου διαστάσεων 110Χ40 η οποία εικονίζει τον Άγιο καθήμενο σε θρόνο με στολή βυζαντινού στρατηλάτη, και γύρω του ιστορούμενα τα διάφορα μαρτύριά του.

Μέχρι πρότινος επικρατούσε η άποψη πως ο ναός της μονής Ηλίων έχει χτιστεί γύρω στα 1840, πάνω στα ερείπια του παλαιού βυζαντινού ναού. Στο συμπέρασμα αυτό οδηγήθηκαν όσοι μέχρι σήμερα ασχολήθηκαν με την ιστορία της μονής, από αναγραφομένη χρονολογία 1840 (!) του τέμπλου. Στο υπάρχον σήμερα τέμπλο δεν υπάρχει καμία τέτοια χρονολογία, εκτός από αυτή που γράψαμε προηγουμένως δηλαδή η 1834. Όπως μας τεκμηριώνει ο Γ. Αναστασόπουλος, από την μελέτη της ιστορίας της φαίνεται ότι η μονή τόσο πριν, όσο και μετά την επανάσταση του 1821, είχε βίο συνεχή. Κι΄ αν η Μονή πυρπολήθηκε μετά την επανάσταση του 1821, ο ναός μάλλον δεν έπαθε μεγάλη καταστροφή, εκτός των τοιχογραφιών, που κι αυτές δεν καταστράφηκαν ολοκληρωτικά. Η δε τοιχοποιία του ναού, κυρίως εσωτερικά, είναι η ίδια της βυζαντινής εποχής, με όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά διακοσμητικά.

Όταν ο Χαλκιδαίος  ερευνητής, επεσκέφθη για τελευταία φορά την μονή το 1966, ερευνώντας το ιερό του ναού απεκάλυψε μεγάλο τμήμα βυζαντινής τοιχογραφίας κάτω από παχύ στρώμα σοφά στη βόρεια πλευρά του ιερού. Σύμφωνα λοιπόν με αυτά τα στοιχεία δηλαδή την διατήρηση του εσωτερικού διακόσμου και της αναλλοίωτης αρχιτεκτονικής γραμμής του ναού, καθώς και της ύπαρξης τοιχογραφιών κάτω από το στρώμα που επιχρίσματος (σοβά), ο Γ. Αναστασόπουλος συμπεραίνει πως ο σημερινός ναός της μονής Ηλίων είναι ο ίδιος από κατασκευής του, δηλαδή ο βυζαντινός. Τώρα αν λάβουμε υπ’  όψη μας ότι η τέχνη της βυζαντινής αγιογραφίας άνθισε στην βόρεια Εύβοια κατά την μεταβυζαντινή περίοδο, δηλαδή τα μέσα του 16^ου έως τα μέσα του 17^ου αιώνα (1550-1650), μπορούμε να συμπεράνουμε ότι ο ναός και η μονή Ηλίων υπάρχουν από τον 15^ο -16^ο αιώνα.

Η μονή Ηλίων πανηγυρίζει τον ναό της δύο φορές το χρόνο. Στις 23 Απριλίου μνήμη του αγίου Γεωργίου και στις 3 Νοεμβρίου επέτειο της ανακομιδής των αγίων λειψάνων του αγίου Γεωργίου. Όπως σ’ όλες τις μονές έτσι κι εδώ ο ναός πανηγυρίζει με επισημότητα, μέσα σε ατμόσφαιρα θρησκευτικής εξάρσεως. 

Οι κατακόμβες και ο υπόγειος ναός.

Αφού περάσουμε την είσοδο της μονής, ακριβώς δεξιά μας και εκεί που τελειώνει η πτέρυγα, υπάρχει υπόγειος θολωτός διάδρομος από αρχαιοτάτων χρόνων, ο οποίος οδηγεί στην κατακόμβη της μονής. Σ’  αυτή την κατακόμβη υπάρχει μικρός ναός προς τιμήν του αγίου Ιωάννου του Προδρόμου. Ακριβώς πάνω από την μικρή πέτρινη άγια τράπεζα (του χώρου που χρησιμοποιείται σαν ιερό), υπάρχει εντοιχισμένη μικρή πώρινη πλάκα με χρονολογία αραβικών χαρακτήρων 7259 από χτίσεως κόσμου, η οποία αντιστοιχεί με χρονολογία 1751 μ.Χ. και όχι 1259 όπως υποστηρίζεται από πολλούς (αναφερθήκαμε σ΄ αυτό παραπάνω).

Η πλάκα αυτή έχει διαστάσεις 0,20Χ0,40 και γράφει την παραπάνω χρονολογία ανάμεσα σε δύο σταυρούς. Κάτω δε από τη χρονολογία 7259 υπάρχουν χαραγμένα ένα κεφαλαίο Μ κι ένα 2, δηλ. Μ2. Κάτω από την πώρινη πλάκα και στην επιφάνεια του υλικού που χρησίμευε για να στηριχθεί αυτή (ίσως τσιμέντου) αναγράφονται τα παρακάτω:

Α Ν Α       Ι   Ι  ΤΟ Ε - 19..  Δηλαδή: ΑΝΑ(ΚΑΙ)Ι(ΝΙΣΘΗ ΤΟ Ε(ΤΟΣ) ....19

Μέσα στην κατακόμβη υπάρχει εικόνα του αγίου Γεωργίου μεγάλου σχήματος. Στην κάτω αριστερή γωνία έχει γραμμένα τα ψηφία Μ2.

Εκτός από την κατακόμβη του αγίου Ιωάννου του Προδρόμου, υπάρχει κι άλλη μέσα στον περίβολο της μονής. Συγκεκριμένα μπροστά στην πολύχρονη ιτιά υπάρχει οπή - άνοιγμα διαστάσεων 0,50Χ0,50 που οδηγεί σε υπόγειο χώρο κατακόμβη ή κρύπτη. Τέλος εκτός από τις κατακόμβες του περιβόλου του ναού, υπάρχει κι άλλη 400 μ. Δυτικά της μονής με μικρό ναό προς τιμήν του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου.

Η κατακόμβη, υποκάτω της Μονής, ονομάζεται και «Εύρεση», διότι βρέθηκε αρχαιότατη και θαυματουργή εικόνα του Αγίου Γεωργίου, με τρόπο θαυμάσιο και άγιο. Κατά την παράδοση, εκεί βρέθηκε και εικόνα του Αγίου Προδρόμου, όπως προαναφέραμε.

Ακόμη λέγεται και «αλογοπατησιά», από γεγονός της εμφάνισης εκεί του καβαλάρη Αγίου Γεωργίου, ή του ακούσματος του ποδοβολητού του αλόγου και του χλιμιντρίσματός του. Πολλοί λέγουν, πως πριν από λίγα χρόνια υπήρχε και ίχνος του πατήματος του αλόγου του Αγίου. Σήμερα έχει καλυφθεί ο χώρος με τσιμέντο και πλάκες, και αν υπήρχε κάτι τέτοιο καταστράφηκε.

Άγια λείψανα και πολύτιμα κειμήλια.

Στη μονή των Ηλίων φυλάσσονται μέχρι σήμερα αρκετά ιερά λείψανα αγίων: Μεταξύ αυτών συμπεριλαμβάνονται : Η δεξιά παλάμη του αγίου Γεωργίου. Η τίμια κάρα του αγίου Μάμαντος σε ασημένια περίτεχνη θήκη, με χρονολογία 1765. Η τίμια κάρα της αγίας Μαρίνας σε ασημένια θήκη σχήματος πατριαρχικής μήτρας με χρονολογία 1841. Χρυσή οστεοθήκη με οστά των Αγίων Πολυκάρπου, Χαραλάμπους, Βαρβάρας, Κοσμά, Ιωάννου Χρυσοστόμου κ.α. με χρονολογία 1817, ακίδα από το τίμιο ξύλο, καθώς και τέσσερις κασετίνες με οστά του οσίου Δαβίδ του Γέροντος.

Υπάρχουν ακόμα στον ναό 3 σταυροί έξοχης τέχνης, από τους οποίους ο ένας φέρει παραστάσεις από τον βίο του Χριστού, καθώς επίσης και ένα επίχρυσο και αργυρό δισκοπότηρο, που φέρει στη βάση του την παρακάτω επιγραφή:

«Ετελειώθη το παρόν ποτήριον δια συνδρομής και δαπάνης του πανοσιωτάτου αγίου καθηγουμένου της Σεβασμίας μονής της Υπεραγίας Θεοτόκου Ρευματοκρατούσης του κυρ-Παϊσίου εκ χώρας Σιλιτζάνης (Λάρισσας) ΑΨΙΓ (1713)».

Ένα άλλο πολύτιμο κειμήλιο είναι ένα αργυρό και επίχρυσο, σμαλτωμένο ευαγγέλιο πάνω στο οποίο υπάρχουν 81 πολύτιμοι λίθοι διαφόρων χρωμάτων, με τις απεικονίσεις 73 προσώπων αγίων και προφητών και με την επιγραφή κατασκευής ΑΨΜΕ (1745) Μαρτίου 2. Όπως μας πληροφορεί ο Γιάγκος Τσαούσης στην Ευβοϊκή Εγκυκλοπαίδεια, το εσωτερικό του ευαγγελίου αυτού ήταν χειρόγραφο σε μεμβράνη. Προκειμένου δε να αποφευχθεί κάποια πιθανή καταστροφή ή και απώλειά του, αποσπάσθηκε του πολυτίμου καλύμματός του από τον καθηγητή βυζαντινολογίας Γ. Λαμπράκη, κατόπιν εντολής του Υπουργείου Παιδείας. Από τότε φυλάσσεται στο βυζαντινό μουσείο της Αθήνας με αύξοντα αριθμό 40.

Στη μονή φυλάσσονται τεμάχια από το τέμπλο του ερειπωμένου, σήμερα, ναΐσκου των Αγίων Αναργύρων, ο οποίος βρίσκεται στο κτήμα της μονής στην περιοχή Αγιά (Άνω Ήλια).

Ο ηγούμενος Σεραφείμ αφιέρωσε στη μονή το 1835 ένα μικρό εικόνισμα του Αγίου Γεωργίου με ασημένια επένδυση και επιγραφή που γράφει: «Δέησις του δούλου σου Σεραφείμ Ιερομονάχου Ηλ. 1835»

Το κωδωνοσταστάσιον του ναού οικοδομήθη στα 1915 «διά σπουδής κόπων τε και εξόδων Προκοπίου Γρηγοριάδου. Είναι κομψό, ψηλό με βυζαντινή γραμμή.

Στη μονή υπάρχει βιβλιοθήκη, η οποία λόγω των πολλών καταστροφών, που κατά καιρούς υπέστη δεν περιέχει δυστυχώς παλαιά και ιστορικά έγγραφα ή βιβλία.

Aλέξανδρος Καλέμης

Από το βιβλίο των Ευβοϊκών Εκδόσεων Κίνητρο

Οι Μονές της Εύβοιας