ΤΑ ΙΠΤΑΜΕΝΑ ΦΑΝΑΡΑΚΙΑ

Αλέξανδρου Καλέμη

Αυτή την εποχή της Άνοιξης, οι ανά τον κόσμο Χριστιανοί, και κυρίως εμείς οι Ορθόδοξοι, γιορτάζουμε το κορυφαίο γεγονός της Πίστης μας. Την Απόλυτη Θυσία του ενανθρωπισμένου Θεού μας και ακολούθως τη Λαμπρή του Ανάσταση. Αυτή τη Λαμπρή Ανάσταση γιορτάζουμε και αυτός είναι και ο πιο σωστός ορισμός που χαρακτηρίζει την μεγάλη μας γιορτή.

Έχουμε βέβαια συνηθίσει, κυρίως από κάποια εποχή και μετά, την Μεγάλη Γιορτή της Χριστιανοσύνης να την ονομάζουμε «Πάσχα». Λαθεμένα ως ένα βαθμό, αφού μόνο έμμεση σχέση έχει η Γιορτή της Ανάστασης με την εβραϊκή γιορτή του «Πάσχα». Η εβραϊκή λέξη «Πάσχα» σημαίνει «Έξοδος» και κατά τη γιορτή αυτή οι Ιουδαίοι πανηγύριζαν και πανηγυρίζουν την έξοδο των προγόνων τους από την Αίγυπτο, υπό την καθοδήγηση του Μωυσή.

Η σχέση της δικής μας γιορτής με το εβραϊκό Πάσχα έγκειται στο ότι κατά την περίοδο των γιορτών του Πάσχα, στην Ιερουσαλήμ, διαδραματίστηκαν τα κορυφαία δρώμενα του Χριστιανισμού. Το Θείο Δράμα δηλαδή και η Ανάσταση.   Κατά τη διάρκεια του εβραϊκού Πάσχα ο Θεάνθρωπος Χριστός, συνελήφθη, ταπεινώθηκε, βασανίστηκε, σταυρώθηκε και έφθασε στο έσχατο σημείο του πάθους γνωρίζοντας την Απόλυτη Αδικία. Όμως μέσα σε τρεις μόνο ημέρες από το ναδίρ της εξαθλίωσης και το σκότος του θανάτου, εκτοξεύεται κυριολεκτικά στο ζενίθ της αίγλης και στο εκτυφλωτικό φως του θριάμβου της αιώνιας ζωής επί του θανάτου.

Αυτός είναι ο λόγος που η γιορτή μας αυτή ονομάζεται και Λαμπρή, αφού γιορτάζουμε ένα γεγονός ακραία φωτεινό, ακραία επαναστατικό, ακραία εκρηκτικό.

Έτσι λοιπόν τη θριαμβευτική νίκη του φωτός επί του σκότους προσπάθησαν οι Χριστιανοί να την συμβολίσουν με κάθε τρόπο κατά την περίοδο που γιόρταζαν τη Λαμπρής τους. Λαμπάδες, πυρσοί, φωτιές και διάφορες σχετικές επινοήσεις που συνεχώς βελτιώνονταν με το πέρασμα του χρόνου, προσαρμοσμένες φυσικά και στις τεχνολογικές εξελίξεις. Μία από αυτές ήταν και η εισαγωγή της πυρίτιδας στη ζωή του ανθρώπου, που είχε σαν αποτέλεσμα ο συμβολισμός της «εκρηκτικής νίκης του φωτός επί του σκότους» να λάβει όχι μόνο οπτική, αλλά και ηχητική υπόσταση.  Αυτός ο γιορταστικός συνδυασμός ήχου και φωτός, υιοθετήθηκε κυρίως από τους ορθόδοξους χριστιανούς της Ανατολής και ειδικότερα από τη ρωμιοσύνη των Βαλκανίων.

Τα ποικίλα αυτά έθιμα φωτεινών και ηχητικών εφέ, χαρακτήρισαν κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας πολλές ελληνικές περιοχές. Κυρίως αυτές στις οποίες μειονεκτούσε η τουρκική παρουσία και κυριαρχούσε το ελληνικό στοιχείο. . Ήταν κι αυτός ένας τρόπο να προβάλουν οι υπόδουλοι Έλληνες Χριστιανοί την πολιτιστική τους ταυτότητά, αλλά και εκδηλώσουν συμβολικά την ελπίδα τους, που πήγαζε μέσα από δρώμενα της Μεγάλης Εβδομάδος.

Σε πολλά ελληνικά χωριά, κυρίως ορεινά, οι περιγραφές ερευνητών, μας αναφέρουν λεπτομερώς την διατήρηση αυτών των εθίμων, που σε πολλές περιπτώσεις τρομοκρατούσαν τους Τούρκους κατοίκους. Οι τελευταίοι μάλιστα ενίοτε επικαλούνταν την υποστήριξη ενόπλων κατά την διάρκεια της Μεγάλης Εβδομάδας, αλλά και αυτής που επακολουθούσε μετά το Πάσχα.

Τα χωριά της Βόρειας Εύβοιας, σε αντίθεση με τα χωριά της Νότιας Εύβοιας (από τη Χαλκίδα και κάτω) κατοικούνταν στη μεγάλη τους πλειοψηφία από Έλληνες Χριστιανούς. Ιδιαίτερα μάλιστα κατά τις δύο πρώτες δεκαετίες του 19^ου αιώνα, υπό την διοίκηση του Αλή Πασά, ζούσαν υπό συνθήκες υποτυπώδους ελευθερίας, αφού την βασική αστυνομική εποπτεία είχαν Έλληνες συνεργάτες του Αλή Πασά, όπως οι μετέπειτα ήρωες Αγγελής Γοβιός, Μπαλαλαίοι και άλλοι. Εκείνη την εποχή κυρίως, έθιμα σαν κι αυτά που χαιρόμαστε σήμερα, μαζί με  αυτοσχέδιες εκρήξεις, κάψιμο ομοιωμάτων του Ιούδα και άλλα σχετικά καθιερώθηκαν κατά κάποιον τρόπο για να συνεχιστούν και μετά την απελευθέρωση της Εύβοιας.

Τα έθιμα αυτά δεν είχαν απόλυτα τοπικό χαρακτήρα και αφορούσαν ολόκληρη την ελληνική επικράτεια τόσο την ηπειρωτική όσο και τη νησιωτική. Όπως είπαμε τηρούνταν και σε χωριά της Βόρειας Εύβοιας και μάλιστα υπήρχε και ένα είδος ανταγωνισμού μεταξύ τους, όπως και μεταξύ των ενοριών στα μεγαλύτερα χωριά.  

Όσο τώρα και αν φαίνεται παράξενο τα έθιμα αυτά των φωτεινών εφέ και των εκρήξεων, πολεμήθηκαν περισσότερο κατά την περίοδο που η Ελλάδα ήταν ελεύθερη, παρά κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας. Οι μεγαλύτεροι από μας θα θυμούνται τα διάφορα απαγορευτικά διατάγματα, που ωστόσο ποτέ δεν κατάφερναν να αποτρέψουν την εκρηκτικότητα του ελληνικού γιορτασμού.

Οι απαγορευτικές αυτές διατάξεις που ξεκίνησαν από τον Καποδίστρια και έφτασαν υπό διάφορες μορφές μέχρι σήμερα, είχαν και τους λόγους τους. Και αυτοί έχουν σχέση με την διαχρονική υπερβολή του Έλληνα πανηγυρτζή, που οδηγούσε ενίοτε σε πρόκληση πυρκαγιών, σε τραυματισμούς αλλά και όχι λίγες φορές σε απώλειες ζωών.

Βέβαια σήμερα τα πράγματα είναι πολύ διαφορετικά, αφού τόσο η σύγχρονη τεχνολογία, όσο και πολιτισμική εξέλιξη, μείωσαν κατά πολύ τους κινδύνους, δίνοντας μια νότα καθαρά γραφική και συνάμα φαντασμαγορική στην αναβίωση των τοπικών παραδόσεων.

Τα ιπτάμενα φαναράκια, στη σημερινή τους μορφή, είναι ένα πολιτιστικό δάνειο από την Ασία που εισήχθη στην Ελλάδα και στην Ευρώπη κυρίως από ταξιδιώτες και ναυτικούς. Αυτή η εισαγωγή για τα δικά μας χωριά δεν έφερε κάτι καινούριο, αλλά βελτίωσε και εξωράισε το παλιότερο έθιμο των αερόστατων, που αποτελούσε το απαραίτητο συνοδευτικό του «καψίματος του Ιούδα». Παλιότερα λοιπόν τα αυτοσχέδια αερόστατα έδιναν την ευκαιρία σε ομάδες εφήβων, και όχι μόνο, να δοκιμάσουν την ευρεσιτεχνία τους και τις περί Φυσικής και Χημείας γνώσεις τους.  Παράλληλα με το κάψιμο του Ιούδα δεκάδες μικρά και μεγάλα αερόστατα απογειώνονταν, ως ιπτάμενα πυρπολικά, δίπλα στις εκκλησίες των χωριών, δημιουργώντας φαντασμαγορικό θέαμα, αλλά και σοβαρούς κινδύνους όταν πολλά από αυτά έπεφταν αυτοφλεγόμενα, πριν πάρουν ύψος.

Σήμερα λοιπόν δεν βιώνουμε ένα έθιμο εισαγμένο από την μακρινή Ανατολή, όπως μας λένε μερικοί, αλλά την τεχνολογική εξέλιξη ενός παλιού δικού μας εθίμου που συνόδευε το «κάψιμο του Ιούδα».

Είναι κάτι σαν τα σύγχρονα δυναμιτάκια, που αντικατέστησαν τα αυτοσχέδια βαρελότα και τις άλλες εκρηκτικές ελληνικές επινοήσεις, που μετέτρεπαν την «Ανάσταση» σε πεδίο μάχης, ενίοτε μάλιστα και με θύματα.

Έτσι λοιπόν σήμερα με πιο ανώδυνο και ευχάριστο τρόπο ξαναζούμε τα έθιμά μας και με τη βοήθεια της τεχνολογίας γιορτάζουμε αυτό τον συμβολισμό της νίκης του φωτός και της ψυχικής μας ανάτασης και ανάστασης.

Αυτό ακριβώς συμβολίζουν τα ιπτάμενα φαναράκια κατά την ελεύθερη πτήση τους στον ελληνικό μας ουρανό.