ΔΙΑΛΕΚΤΟΙ ΣΦΥΡΙΓΜΑΤΩΝ

ΜΙΑ ΠΑΝΑΡΧΑΙΑ ΚΑΙ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ

ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΕΠΙΝΟΗΣΗ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ

Από τα δικά μας χωριά του Κάβο Ντόρο ως το Μεξικό, το Νεπάλ, τα Κανάρια Νησιά, τα βουνά του Πόντου και αλλού, οι τοπικές κοινωνίες, από τη βαθιά αρχαιότητα μέχρι και σήμερα, ευλαβικά μεταφέρουν από γενιά σε γενιά τον ιδιαίτερο αυτό τρόπο επικοινωνίας δια του σφυρίγματος.

«Σου σφυρίζω για να βγεις σου σφυρίζω». Ένα παλιό ελαφρό τραγουδάκι του 1958 σε στίχους Γιώργου Οικονομίδη και μουσική Γιώργου Μουζάκη, τραγουδημένο για πρώτη φορά το 1959 από τον Τόνη Μαρούδα (αείμνηστοι άπαντες).

Μου το θύμισε ο πατέρας μου όταν του ζήτησα τη βοήθειά του για την έρευνά μου στις παγκόσμιες διαλέκτους σφυριγμάτων, που έχω αναλάβει σε συνεργασία με την εκ Καρυστίας φίλη και συνεργάτιδά μου κ. Γεωργία Τούρλα. Η έρευνα αυτή πραγματοποιείται στα πλαίσια μιας αξιέπαινης πρωτοβουλίας του Δήμου Καρύστου για μία πολιτιστική προσέγγιση των περιοχών που διατηρούν στις παραδόσεις τους τον ιδιαίτερο αυτό τρόπο επικοινωνίας. Έναν τρόπο που γνωρίζουν καλά αρκετοί κάτοικοι των χωριών μας του Κάβο Ντόρο.

«Σου σφυρίζω για να βγεις σου σφυρίζω» λέει ο ερωτοχτυπημένος πρωταγωνιστής του τραγουδιού. Και δεν είναι σίγουρα ο μόνος, που επινόησε αυτόν τον τρόπο κωδικοποιημένης επικοινωνίας. Με ειδικούς τρόπους σφυριγμάτων, ας πούμε, εξέφραζαν (και εκφράζουν πολλάκις και σήμερα) το θαυμασμό τους προς το «ωραίο φύλο» οι μη διαθέτοντες μεγάλο ρεπερτόριο τρόπων επικοινωνίας άρενες. Με σφυρίγματα επιδοκιμασίας ή αποδοκιμασίας εκφράζονται οι θεατές δηρμοσίων θεαμάτων (αθλητικών, μουσικών κ.α.). Ακόμη και οι προπονητές ομαδικών αθλημάτων με σφυρίγματα ειδοποιούν τους αγωνιζόμενους αθλητές τους μέσα στη θορυβώδη ατμόσφαιρα του γηπέδου. Η σφυριχτή γλώσσα, χρησιμοποιήθηκε και σε περιόδους πολέμων ως κωδικοποιημένη επικοινωνία. Στο Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο υπήρχε ειδικός κώδικας σφυριγμάτων για τη Γαλλική Αντίσταση. Επίσης και οι ομάδες του ΕΛΑΣ, στη δική μας Αντίσταση, είχαν το δικό τους σφυριχτό κώδικα, που χρησιμοποιήθηκε αργότερα και από τον Δημοκρατικό Στρατό κατά τη διάρκεια του Ελληνικού Εμφυλίου. Κατά συνέπεια αυτός ο κώδικας επικοινωνίας είναι έμφυτος στον ανθρώπινο εγκέφαλο και εν δυνάμει ενεργός όταν παρίσταται ανάγκη.

Η ανάγκη ακριβώς αυτή υπήρξε η αιτία να καλλιεργηθεί κάπως περισσότερο σε στενές ανά τον κόσμο κοινωνικές ομάδες, λόγω ιδιαιτεροτήτων σχετικών με τη φυσική διαμόρφωση του τόπου τους ή των επαγγελματικών τους δραστηριοτήτων.

Παρακολουθώντας ένα ενδιαφέρον σχετικό ντοκυμαντέρ, ανακάλυψα το σπουδαίο ερευνητικό έργο του Γάλλου ερευνητή γλωσσών Ζιλιέν Μάγερ για τις ανά τον κόσμο διαλέκτους σφυριγμάτων. Έξω από ένα χωριό του Μεξικού ένας 13άχρονος συνεννοείται σφυρίζοντας. Με το δάχτυλο στο κάτω χείλος παράγει τρεις βραχείς, ψηλούς τόνους, σφύριγμα που ακούγεται σαν κελάηδημα καναρινιού. Στη ρίζα του λοφίσκου ο πατέρας του νεαρού απαντά μ' έναν μακρόσυρτο τόνο. Με γρήγορες εναλλαγές εξελίσσεται ένας διάλογος ανάμεσά τους από απόσταση 200 μ. κι έχει την εξής μετάφραση: «Τι κάνεις τώρα;» - «Τίποτε το ιδιαίτερο» - «Τότε, αν θέλεις, πάμε στο χωριό».

 Ο Ζιλιέν Μάγερ, που μεταξύ άλλων έχει ηχογραφήσει τον παραπάνω σφυριχτό διάλογο, είναι στέλεχος του Εργαστηρίου Γλωσσικής Δυναμικής της Λιόν, ειδικευμένος στη βιοακουστική. Με τη συνάδελφό του, Λόρα Ντεντέλ, ταξιδεύουν σ' όλο τον κόσμο, εντοπίζουν, καταγράφουν και μελετούν τις λεγόμενες «γλώσσες σφυριγμάτων». Η τελευταία αποστολή διήρκεσε ένα έτος. Σε δέκα χώρες σ' ολόκληρη την υφήλιο μελέτησαν δεκάδες «γλώσσες σφυριγμάτων» - όπως στο νησί των Καναρίων, Γκομέρα, στην ανατολική ορεινή Τουρκία, και φυσικά στη δική μας την Εύβοια. Ο Ζ. Μάγερ εκτιμά ότι σήμερα στον κόσμο είναι ζωντανοί περίπου 60 τέτοιοι τρόποι συνεννόησης - που στη συντριπτική τους πλειοψηφία αγνοούνται από τους γλωσσολόγους.

«Πρόκειται για φαινόμενο εξαιρετικού ενδιαφέροντος», λέει ο Γάλλος ειδικός, ο οποίος στα ταξίδια του ανακάλυψε και κατέγραψε τρεις μέχρι τώρα άγνωστους κώδικες σφυριγμάτων - στην περιοχή του Αμαζονίου, την Ταϊλάνδη και το Λάος. Κατά τον Ζ. Μάγερ, «κάθε ομιλούμενη γλώσσα μπορεί να μεταφραστεί σε σύνολο σφυριγμάτων», κάτι που εξηγείται από τη μελέτη λεπτομερειών της φωνητικής και της προφοράς συμφώνων και φωνηέντων σε ελληνική, ισπανική ή τουρκική γλώσσα. Ο αριθμός των πολλών διαφορετικών σφυριγμάτων συνήθως είναι μικρότερος από τα φωνήεντα και τα σύμφωνα μιας ομιλούμενης γλώσσας, ωστόσο τις περισσότερες φορές σημαίνοντα ρόλο παίζει η κατανόηση των συμφραζομένων.

Πώς, όμως, έφτασαν κάποιοι στην ιδέα να συνεννοούνται με σφυρίγματα; Για να συναντήσει τους «πληροφοριοδότες» του ο Μάγερ έκανε μεγάλες κι επίπονες πορείες, πεζός ή με τετράποδο μεταφορικό μέσο. Τις περισσότερες φορές συναντούσε βοσκούς, αγρότες ή κυνηγούς, που από τους μακρινούς τόπους απασχόλησής τους, έστελναν μηνύματα σε οικογένεια και φίλους. Ο ήχος ενός σφυρίγματος φτάνει πολύ μακριά - όταν ευνοεί η διαμόρφωση τού εδάφους, έως και 10 χλμ.!

Στο Χουάουτλα ντε Χιμένεζ του Μεξικού τα πράγματα ήταν ευκολότερα. Εκεί ο κόσμος σφυρίζει παντού: στην αγορά, από σπίτι σε σπίτι, από μαγαζί σε μαγαζί. Στην Ταϊλάνδη, πάλι, ο Γάλλος επιστήμων απάντησε μία ιδιαίτερη παραλλαγή του ερωτικού διαλόγου. Οι ερωτευμένοι άνδρες στέκονται κάτω από τα παραθύρια της εκλεκτής τους και της σφυρίζουν φιλοφρονήσεις, χρησιμοποιώντας ένα πράσινο φύλλο φυτού, που κάνει την εκδήλωσή τους πιο καλόηχη! Στην Κούβα οι «Νανίγκιος» μια θρησκευτικού προσδιορισμού επαναστατική ομάδα, χρησιμοποίησε τα επικοινωνιακά σφυρίγματα, την εποχή της ανεξαρτησίας από τους Ισπανούς. (Σήμερα η παλιά αυτή παράδοση, καταγράφεται στο μεγάλο Καρναβάλι της Αβάνας). Στον Αμαζόνιο ο Μάγερ συνόδεψε Ινδιάνους στο κυνήγι μαϊμούδων - «Βλέπεις κάτι ενδιαφέρον;» -«Ναι, πάνω από την καμπή του ποταμού», έλεγαν τα σφυρίγματά τους.

Για να ελέγξει την ευελιξία του κάθε επιμέρους κώδικα ο Μάγερ έδινε σε άτομα να σφυρίξουν άγνωστα κείμενα και κατόπιν ρωτούσε το ακροατήριο τι κατάλαβε. «Αντίθετα απ' ό,τι πιστεύουν οι ειδικοί, οι κώδικες αυτοί δεν είναι συμβατικά συστήματα μηνυμάτων με στερεότυπες, επαναλαμβανόμενες φράσεις - όλα όσα λέγονται με φθόγγους μπορούν ν' αποδοθούν και με σφυρίγματα». Κατά τον Γάλλο γλωσσολόγο, πρόκειται για ολοκληρωμένες γλώσσες, πράγμα που επιβεβαιώνεται με τη βοήθεια μαγνητικού τομογράφου. Ερευνητές ανακοίνωσαν σε πρόσφατη έκδοση της επιθεώρησης «Nature» ότι η εγκεφαλική δραστηριότητα χρηστών του κώδικα από την Γκομέρα -του λεγόμενου «σίλμπο γκομέρο»- ήταν ταυτόσημη μ' εκείνη όσων κατανοούν προφερόμενες λέξεις.

Όπως προανέφερα τον τρόπο επικοινωνίας με σφυρίγματα συναντάμε σε πολλές περιοχές του κόσμου. Μεταξύ αυτών περιλαμβάνονται ορεινά χωριά της Γαλλίας, αλλά και ένα χωριό του Βυζαντινού Πόντου. Πρόκειται για το Κούσκοϋ (χωριό της διαλέκτου των πουλιών), ένα μικρό χωριό του ορεινού Πόντου μεταξύ Κερασούντας και Τραπεζούντας. Οι γονείς μου στα πλαίσια των ερευνητικών ταξιδιών τους στην Τουρκία έχουν επισκεφθεί το συγκεκριμένο χωριό, χωρίς ωστόσο να γνωρίζουν την εποχή της επίσκεψής τους, πως οι κάτοικοί του Κούσκοϋ είχαν το ίδιο ιδίωμα με τους συμπατριώτες μας της Νότιας Εύβοιας. Στο εν λόγω τουρκικό χωριό ιδιαίτερη εντύπωση κάνει το όνομά του, που έχει άμεση σχέση με την διάλεκτο των σφυριγμάτων. Η τουρκική λέξη «κους» σε ευρύτερη έννοια παραπέμπει στη «σφυριχτή φλυαρία των πουλιών». Από τη λέξη αυτή προέρχεται και το «δικό μας» κους-κους.   

Η ενδιαφέρουσα έρευνα του Γάλλου ερευνητή για τις ιδιόμορφες αυτές διαλέκτους έχει όμως και μία δυσάρεστη παράμετρο. Πρόκειται για τη δυσοίωνη διαπίστωση πως στις μέρες μας λιγοστεύουν δραματικά οι γνώστες αυτών των διαλέκτων, που πρέπει να θεωρηθούν ως ένας υπό εξαφάνιση πολιτιστικός θησαυρός. Όλα αυτά τα ιδιώματα απειλούνται από την ταχύτατη παγκοσμιοποίηση και την αστυφιλία, ενώ επιπλέον σοβαρό κίνδυνο συνιστά η διάδοση των κινητών τηλεφώνων, που αντικαθιστούν την παραδοσιακή αυτή ιδιόμορφη επικοινωνία, ειδικά στην ύπαιθρο.

Οι ελπίδες για διατήρηση αναπτερώνονται με κινήσεις σαν αυτή της τοπικής κυβέρνησης των Καναρίων, που καθιέρωσε στα σχολεία της Γκομέρα τη «σίλμπο γκομέρο» (την τοπική διάλεκτο σφυριγμάτων) ως υποχρεωτικό μάθημα, με εξετάσεις, από τις πρώτες τάξεις του Δημοτικού έως το απολυτήριο Λυκείου. Ιδιαίτερη επίσης εντύπωση έκανε στον Ζ. Μάγερ η επιτυχής (!) προσπάθεια νεαρών στο μεξικανικό χωριό Ελοξοτσιτλάν να μεταφράσουν την επίσημη ισπανική γλώσσα στον τοπικό κώδικα σφυριγμάτων. Ο Γάλλος ειδικός παρακολούθησε μια γλώσσα να γεννιέται!

Μελετώντας τις προσπάθειες αυτές των τοπικών κοινωνιών των Καναρίων και του Μεξικού να διατηρήσουν με κάθε τρόπο την πολιτιστική τους κληρονομιά και να την προβάλουν προς τουριστικό όφελός τους φυσικά, σκέφτηκα την δική μας αδράνεια στο τομέα αυτό. Την αδράνειά μας στην διαφύλαξη, συντήρηση, ανάδειξη και προβολή των πολλών φυσικών και πολιτιστικών μας θησαυρών, ιδιαίτερα σήμερα που η χώρα μας έχει μεγάλη ανάγκη αναζωογόνησης της οικονομίας της. 

Για την κληρονομιά αυτή θα αναφέρω επιγραμματικά κάποια πράγματα στη συνέχεια. Πολλοί Ευβοείς ερευνητές έχουν αναφερθεί στις παραδόσεις των εξ Αρβώνος (Αρβανίτες) εποίκων της Νότιας Εύβοιας και στις πολιτιστικές τους καταβολές. Μεταξύ αυτών και ο πατέρας μου. Κατά την άποψή μου η πιο εμπεριστατωμένη μελέτη που έχει γίνει σχετικά με τους Ευβοείς Αρβανίτες είναι αυτή που περιέχεται στο ογκώδες βιβλίο του Τίτου Γιοχάλα με τίτλο «Εύβοια. Τα Αρβανίτικα» (Εκδόσεις Πατάκη 2002). Το βιβλίο εμπεριέχει και ένα πολύτιμο CD στο οποίο μεταξύ των αρβανίτικων τραγουδιών περιέχονται και ηχογραφήσεις διαλόγων με σφυρίγματα. Σύμφωνα με τον συγγραφέα οι ηχογραφήσεις προέρχονται από τα χωριά του Κάβο Ντόρο: Σιμικούκι, Ευαγγελισμό και Αντιά. Χαρακτηριστικό είναι και το σημείωμα που συνοδεύει το CD και που υποδηλώνει πως υπάρχει άλλος κώδικας σφυριγμάτων στα αρβανίτικα και άλλος στα ελληνικά. Μεταφέρω στη συνέχεια αυτούσιο το κείμενο αυτό που ανήκει στον Σταμάτη Παπαμιχαήλ:

«Πριν τριάντα χρόνια χρόνια έχω πάει στο Κόμητο για εισπράξεις. Βασίλεμα ήλιο σχεδόν. Κει στο μαγαζί του αξέχαστου Γραμματικού, του Χρήστου Χαράτση, βρίσκω καναδυό και τους αρωτάω πώς να ειδοποιήσουμε τον κόσμο να πληρώσει.

Είπανε να βάνουνε το Φουρίκη να φωνάξει. Αλλά το Φουρίκη ποιος θα τον φωνάξει;

Κόβει ένας μια σφυριά. Από πάνου μακριά ήρθε απάντηση με σφυριά πάλι.

-       Ζευγαρίζει, λέει.

-       Θ΄αργήσει;

Καινούρια σφυριά, καινούρια απάντηση.

-       Τώρα τελειώνει και θάρθει.

Έρχεται ο Φουρίκης, φωνάζει στα Ελληνικά ότι ήρθε ο εισπράχτορας κλπ.

Φωνάζει και στα Αρβανίτικα.

-       Δεν το φωνάζεις και σφυριχτά; Του λένε.

Και το φωνάζει και σφυριχτά.

-       Ώστε σφυράτε και σεις οι Κομιώτες, τους λέω, κι εγώ νόμιζα πως σφυράνε 

         μόνο οι Αντιώτες.

-       Οι Αντιώτες μας περνάνε μας.

-       Σεις μπορείτε και συνεννοείστε μαζί τους;

-       Όχι. Αυτοί σφυράνε Ελληνικά…».

Για όσους δεν γνωρίζουν το χωριό Αντιά βρίσκεται στη Ν.Α. πλευρά της Εύβοιας σε απόσταση 38 χιλιομέτρων από την Κάρυστο. Τ’ όνομά της προέρχεται από την «αντιά», που είναι ένα ξύλινο εργαλείο, για την ύφανση. Ο αρχικός οικισμός, ήταν ψηλότερα στην Όχη, στη θέση Καρυές (στα 900 μ.) κι αργότερα το 19^ο αιώνα, πήγαν χαμηλότερα στο λεγόμενο Κατοχώρι. Όμως κι εκεί δεν μπόρεσαν να σταθούν, από το δυνατό βοριά που φυσά στο Κάβο Ντόρο, γι’ αυτό και όσοι απέμειναν από τους συγχωριανούς, μετά τον πόλεμο, βρήκαν τη ρεματιά στη σημερινή θέση της Αντιάς. Τώρα το χωριό έχει καμιά 30αριά κατοίκους κι είναι αραιοκατοικημένο. Για να το επισκεφτείς, υπάρχει πλέον καλός δρόμος από την Κάρυστο.

  Μία κάπως τολμηρή παράδοση θέλει τους Αντιώτες να είναι μακρινοί απόγονοι μιας ομάδας Περσών, που μετά την συντριβή του Ξέρξη στη Σαλαμίνα (480 π.Χ.) απέμειναν ξεχασμένοι στις απρόσιτες ακτές του ευβοϊκού νότου. Αυτοί είχαν το ιδίωμα της κωδικοποιημένης επικοινωνίας με τα σφυρίγματα και τα μετέδωσαν στους απογόνους τους. Μία άλλη εκδοχή προέλευσης της διαλέκτου των σφυριγμάτων μας πληροφορεί πως την έφεραν στη περιοχή του ευβοϊκού νότου οι κάτοικοι της Αίνου Θράκης στα 1469, όταν μεταφέρθηκαν εδώ ως αιχμάλωτοι μετά τη λεηλασία του Βενετού ναυάρχου Κανάλε. Εκτός από αυτές τις εκδοχές υπάρχουν αρκετές ακόμη, το ίδιο αβάσιμες, που προσπαθούν να εξηγήσουν την προέλευση της διαλέκτου των σφυριγμάτων στη Νότια Εύβοια.   

Επιστημονικά κανένας από τους παραπάνω θρύλους δεν μπορεί να στηριχθεί. Απλά η διάλεκτος των σφυριγμάτων, όπως και σε άλλες ανά τον κόσμο περιοχές, επινοήθηκες από τους κατοίκους της Αντιάς προς εξυπηρέτηση των αναγκών τους, λόγω της φυσικής ιδιομορφίας του τόπου τους.

Αυτή η πολιτιστική κληρονομιά ωστόσο, εντελώς υποβαθμισμένη, ήταν σχεδόν άγνωστη ακόμη και στις γειτονικές περιοχές της Νότιας Εύβοιας, μέχρι τα μέσα του περασμένου αιώνα.

Όπως γράφει ο Μιχάλης Μιχελής σε ένα άρθρο που έπεσε πρόσφατα στα χέρια μου, η ιδιότητα αυτή των Αντιωτών έγινε γνωστή εντελώς συμπτωματικά. Το Μάρτη του 1969 ένα μικρό ιδιωτικό αεροσκάφος προερχόμενο από τη Ρόδο χάθηκε στην περιοχή της Νότιας Εύβοιας. Το αεροσκάφος πιλοτάριζε ο νεαρός βιομήχανος, Γιάννης Σοφιανόπουλος, της εταιρείας ΧΡΩΠΕΙ.  Οι μέρες περνούσαν και παρά τις έρευνες που γίνονταν από στεριά και αέρα, δεν έφερναν αποτελέσματα στην ανεύρεση του άτυχου πιλότου. Είχε βρεθεί το αεροσκάφος (στα 1500 μ, σε μια πλαγιά του όρους Όχη) και ίχνη αίματος στο καντράν του.

Για να επισπευτεί η αναζήτηση, η οικογένεια του 34χρονου επιχειρηματία, έβαλε (το μυθικό για την εποχή εκείνη), χρηματικό εύρετρο του 1.000.000 δρχ. Δυστυχώς τα αποτελέσματα της έρευνας ήταν δυσάρεστα. Μαζί όμως με το πτώμα του πιλότου, που επισημάνθηκε, αποκαλύφθηκε και κάτι εντυπωσιακό για τον πολιτιστικό θησαυρό της χώρας μας. Μια άγνωστη στους περισσότερους γλώσσα, που μιλούσαν σ’ ένα χωριό του Κάβο Ντόρο (στη νοτιοδυτική πλευρά της Όχη), στην Αντιά.

Στην προσπάθειά τους δηλαδή να συνεννοηθούν οι κάτοικοι κατά την αναζήτηση (μέσα στα φαράγγια και στις πλαγιές), χρησιμοποιούσαν «τη γλώσσα των σφυριγμάτων». Το γεγονός αυτό, έβαλε τη «γλώσσα της Αντιάς», στους καταλόγους της διεθνούς γλωσσολογικής έρευνας. Έκτοτε κάποιοι ερευνητές επισκέφθηκαν την περιοχή και κατέγραψαν σε βιβλία τις εμπειρίες τους, ενώ το 2005 η σφυριχτή γλώσσα της Αντιάς παρουσιάστηκε στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών. Αυτή ίσως ήταν και η μοναδική αναγνώριση της ζωής του καφετζή της Αντιάς, Παναγιώτη Κεφάλα, ψυχή των σφυριχτάδων της περιοχής, ο οποίος δυστυχώς έχει φύγει πια οριστικά από κοντά μας.

Το αρνητικό της όλης υπόθεσης είναι πως η «άμοιρη» η Αντιά βρίσκεται στην Ελλάδα και δη στην Εύβοια. Εκεί δηλαδή που οι πολιτιστικοί θησαυροί, οι παραδόσεις και η ιστορία, υποβαθμίζονται, παραποιούνται και εν τέλει δεν αξιοποιούνται όπως πρέπει. Δεν είναι τυχαίο πως σε μια χώρα με πληθώρα πολιτιστικών και φυσικών θησαυρών, η UNESCO είναι σχεδόν απούσα. Την ίδια στιγμή που χώρες κατά πολύ φτωχότερες πολιτιστικά από τη δική μας (Τουρκία, Μαρόκο, Πορτογαλία κ.α.) απολαμβάνουν τις οικονομικές ενισχύσεις των προγραμμάτων της UNESCO, εδώ η εθνική μας ραθυμία ορθώνεται ως εμπόδιο ικανοποιητικής προώθησης της τεράστιας πολιτιστικής κληρονομιάς μας. Και χωρίς καμία αμφιβολία η γλωσσική κληρονομιά της Αντιάς είναι ένας πολιτιστικός θησαυρός δυστυχώς υπό εξαφάνιση. 

Νίκη Καλέμη